Το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών είναι το παλαιότερο κοιμητήριο των Αθηνών.

Iδρύθηκε -επίσημα- το 1838 επί δημαρχίας Δ.Καλλιφρονά (1837-1841) σε έκταση που είχε δωρηθεί επί δημογεροντίας από τον Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο στον Δήμο Αθηναίων με αντάλλαγμα μία κρήνη ποτίσματος. Λειτούργησε απερίφρακτο γύρω από τον ναό του Αγίου Λαζάρου μέχρι να οριστικοποιηθεί η νομοθεσία περί Νεκροταφείων. Γι' αυτό αποκαλείτο «Κοιμητήριον του Αγίου Λαζάρου».

Παρόλο που δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για την ίδρυση του, το πρώτο έγγραφο που αναφέρεται σχετικά και αφορά στην περιτοίχισή του χρονολογείται το 1837. Το 1838 εμφανίζεται στο Πρωτόκολλο του Δήμου Αθηναίων η πρώτη αναφορά στην οποία σημειώνεται ότι το νεκροταφείο βρίσκεται ανατολικά της πόλης, είναι αρκετά ευρύχωρο, αλλά δεν υπάρχει νεκροτοίχισμα, νεκροστάσιο, δενδροφυτεύσεις και φύλακας.

Ο χώρος στον οποίο εξαρχής οριοθετήθηκε είναι η θέση Γούβα μεταξύ των λόγων του Αρδηττού και του αργότερα ονομαζόμενου λόγου της Πυριδιταποθήκης. Για την επιλογή του συγκεκριμένου χώρου δεν υπάρχουν στοιχεία, παρά μόνο το Βασιλικό Διάταγμα του 1834 στο οποίο ορίζεται ότι«έκαστον νεκροταφείον πρέπει να απέχη από την πόλιν ή άλλον τινα κατωκοιμένων τόπον κλπ. τουλάχιστον 100 μέτρα, να περικλείεται με τοίχον ή τάφρον, το προς την πόλιν δε μέρος να είναι δενδρόφυτον». Είναι δυνατό η επιλογή της περιοχής να έγινε λόγω της παριλίσσιας θέσης του, ώστε να διατηρούνται θρησκευτικές ή μεταφυσικές δοξασίες σχετικά με το νερό ως στοιχείο καθαρμού, αλλά και για τη διατήρηση της υγιεινής.

Η αρχική έκταση και το αρχικό σχέδιο του νεκροταφείου είναι άγνωστα καθώς δεν απεικονίζεται σε κανένα από τα αρχικά τοπογραφικά σχέδια της πόλης. Η πρώτη απεικόνιση του κοιμητηρίου που σώζεται, είναι του 1860, στην οποία διαπιστώνεται η ύπαρξη μικρού Τούρκικου νεκροταφείου. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σήμανση των οδών του κοιμητηρίου στις οποίες έχουν αποδοθεί τα ονόματα των βασιλέων Όθωνα και Αμαλίας, καθώς και διαφόρων ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης.

Το τελικό σχήμα του Κοιμητηρίου έχει διαμορφωθεί από διάφορες τμηματικές επεκτάσεις που έγιναν από το 1859 έως και το 1943. Για τις ανάγκες αυτών των επεκτάσεων απαλλοτριώθηκαν διάφορες εκτάσεις και χαράκτηκε η σημερινή οδός Ηλιουπόλεως. Σήμερα καταλαμβάνει έκταση 162.473,022 τ.μ. και περιλαμβάνει 12.300 τάφους.

Στο Α’ Κοιμητήριο, από την ημέρα της ίδρυσής του μέχρι και σήμερα, έχουν εκτελεστεί πληθώρα έργων υποδομής και πρόσβασης. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι ο ναός του Αγ. Λαζάρου (1840), ο ναός των Αγ. Θεοδώρων (1899 – 1901), το βυζαντινού ρυθμού οστεοφυλάκιο (1928) και το καθολικό παρεκκλήσι του Αγ. Καρόλου με δαπάνη της οικογένειας Φιξ. Το συγκρότημα της εισόδου υλοποιήθηκε το 1939.

Ταφές Ξένων Δογμάτων

Το 1914 μεταφέρεται στο Α’ Κοιμητήριο το νεκροταφείο των Διαμαρτυρόμενων, το οποίο παραχωρείται στις κυβερνήσεις της Γερμανίας, Δανίας, Μεγάλης Βρετανίας και των Κάτω Χωρών.

Το 1884 παραχωρήθηκε με Βασιλικό Διάταγμα στην Ισραηλίτικη Κοινότητα τμήμα του Κοιμητηρίου που συνόρευε με το παρακείμενο Τούρκικο νεκροταφείο ώστε να συσταθεί το Ισραηλίτικο νεκροταφείο. Το 1910 το εβραϊκό τμήμα επεκτάθηκε σε βάρος του έρημου πλέον Τούρκικου νεκροταφείου.

Το 1941 ιδρύθηκε το Στρατιωτικό τμήμα όταν το γερμανικό Φρουραρχείο Αθηνών έκανε κατάσχεση τμήματος του νεκροταφείου των Διαμαρτυρόμενων για τη δημιουργία στρατιωτικού τμήματος. Για την αναπλήρωση του χαμένου χώρου ο Δήμος Αθηναίων παραχώρησε ατελώς στο νεκροταφείο των Διαμαρτυρόμενων άλλο όμορο τμήμα. Αργότερα και επειδή ο χώρος αποδείχθηκε πολύ μικρός, δημιουργήθηκε δεύτερο στρατιωτικό τμήμα στο νεκροταφείο της Κοκκινιάς. Σήμερα το στρατιωτικό τμήμα υπάρχει μόνο στην ονομασία, αφού έχουν καταργηθεί οι ταφές των στρατιωτικών και ο χώρος έχει παραχωρηθεί για ταφές τριετίας.

Γλυπτά και Έργα Τέχνης

Το Α΄ Κοιμητήριο από ιστορική και καλλιτεχνική άποψη, θεωρείται πολύ σημαντικό. Περιλαμβάνει γλυπτά έργα τέχνης υψηλής αξίας ενώ έχουν ταφεί σχεδόν όλοι οι επώνυμοι Έλληνες που στα τελευταία χρόνια διακρίθηκαν στον χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής. Αναπτύχθηκε κάτω από ένα ιδιαίτερο καλλιτεχνικό κλίμα, του νεοκλασικισμού, με μεγάλες ευκαιρίες έκφρασης στα κοιμητήρια και αποτελεί μια υπαίθρια συλλογή, αντιπροσωπευτική της γλυπτικής του 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Σημαντικοί αρχιτέκτονες, όπως ο Καυταντζόγλου, ο Τσίλλερ κ.ά ή γλύπτες, όπως ο Χαλεπάς, ο Βιτσάρης, ο Φυτάλης, ο Βιδάλης, ο Φιλλιπότης κ.ά, κυρίως Τήνιοι, επηρεάστηκαν από τα δυτικά ρεύματα, ιδιαίτερα από τη σχολή του ιταλού γλύπτη Antonio Canova (1757-1822), και κατασκεύασαν αριστουργήματα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι και στα αλλόθρησκα τμήματα, η διαμόρφωση των μνημάτων, ακολουθεί παρόμοια καλλιτεχνική έκφραση. Από τους απλούς τάφους μέχρι τα μαυσωλεία, δημιουργήθηκαν εξίσου αξιόλογα γλυπτά έργα πάνω στους ίδιους τύπους και με τη χρήση των ίδιων θεμάτων. Άλλωστε υλοποιήθηκαν την ίδια εποχή, από τους ίδιους καλλιτέχνες και κάτω από ίδιο καλλιτεχνικό κλίμα.